Social compliance là nghề tương đối "chua" ở Vn chúng ta, vì rất nhiều lý do mà ngày càng có nhiều anh chị em lao vô và cũng có vô vàn lý do để chúng ta nhảy ra khỏi cái ghế SC này, Sau dây tôi xin viết ra một số cảm nhận giới thiệu về nghề này cho mọi người tìm hiểu nhé:
CSR: Khủng hoảng Vedan, Miwon và kiểm toán xã hội
Sau sự cố Vedan, Miwon gây ô nhiễm môi trường, Highland Coffee bị nghi có chuột trong bánh, những cuộc đình công của người lao động ở hàng chục công ty..., thì nhìn ở khía cạnh tích cực, cho thấy đã đến lúc để một nghề mới phát triển ở VN. Nghề này rất phổ biến ở các nước công nghiệp, nhưng chỉ mới manh nha trong nền kinh tế thị trường non trẻ của VN. Đó là nghề đánh giá mức độ tuân thủ trách nhiệm xã hội, mà có người gọi tắt là nghề kiểm toán xã hội (social compliance auditing, hay social auditing). Kiểm toán xã hội là sự đánh giá hoạt động xã hội và đạo đức của một doanh nghiệp, trên các mặt như:
tuân thủ pháp luật, an toàn lao động, chế độ làm việc của người lao động, vệ sinh môi trường…Nghề này đã có ở Việt Nam từ cuối những năm 90 của thế kỷ trước, với sự hiện diện của một số công ty nước ngoài như Bureau Veritas (Pháp), ITS, STR (Mỹ)…
Kiểm toán xã hội ra đời đầu tiên ở Mỹ. Nó trở thành một nghề từ năm 1993 khi người ta phát hiện một nhà máy tại California giam giữ công nhân để bắt họ làm việc như tù nhân trong điều kiện lao động tồi tệ và chế độ đãi ngộ ở mức khủng khiếp nhất.
Một nhân viên kiểm toán xã hội, anh Đặng Thanh Tuấn, cho biết, để nghề kiểm toán xã hội phát triển, cần hai điều kiện tối quan trọng: Một là ý thức của người tiêu dùng cao, hai là hệ thống pháp luật được đảm bảo thi hành. Trong đó, ý thức của người dân là điều kiện tiên quyết. Anh Tuấn nói: "Người tiêu dùng có ý thức cao là người không chỉ quan tâm tới chất lượng và giá cả, mà còn rất quan tâm tới một điểm thứ ba, là sản phẩm được làm ra như thế nào". Ở các nước phát triển, người ta sẵn sàng tẩy chay một sản phẩm nếu họ biết rằng việc sản xuất ra nó sử dụng lao động trẻ em, hay gây ảnh hưởng độc hại đến môi trường. Chỉ cần một lần vi phạm bị phát hiện, cả một thương hiệu nổi tiếng có thể đi "tong". Vì thế, các công ty, nhất là các thương hiệu lớn, phải hết sức giữ gìn trách nhiệm xã hội của họ. Khi những tập đoàn lớn ở nước ngoài như Addidas, Nike có nhu cầu đặt hàng các công ty Việt Nam gia công sản phẩm, một trong những việc đầu tiên họ làm là thuê một công ty kiểm toán xã hội để độc lập đánh giá về doanh nghiệp gia công xuất khẩu của phía Việt Nam. Dĩ nhiên, do chưa có công ty Việt Nam nào hoạt động trong ngành kiểm toán xã hội, nên từ trước đến nay, các công ty được thuê đều là của nước ngoài. Cho đến nay, Bureau Veritas, STR, Global MFG… đã được thuê để tiến hành nhiều dự án đánh giá, chủ yếu là đánh giá các nhà máy gia công xuất khẩu cho thị trường Mỹ và châu Âu. Nghe nói một số nhân viên thuộc các công ty kiểm toán xã hội nước ngoài đó cũng đã tách ra làm riêng. Tuy nhiên, họ gặp phải nhiều vấn đề như thiếu quan hệ, chưa đủ độ tin cậy và nhất là chưa được xã hội biết đến. Ngoài ra, sự thực là người tiêu dùng Việt Nam chưa có ý thức bảo vệ chính mình, nói gì đến ý thức bảo vệ môi trường hay quan tâm đến quyền lợi của người lao động.
Quyền lợi của người LĐ: Đụng đâu cũng có vi phạm
Theo một chuyên gia kiểm toán xã hội của STR Ltd. (Specialized Technology Resources, một công ty kiểm toán xã hội của Mỹ, có văn phòng ở TP.HCM), thì Luật Lao động của Việt Nam khá chặt chẽ và nếu được thực thi nghiêm chỉnh, sẽ bảo vệ tốt quyền lợi của người lao động. "Kiểm toán xã hội trong bối cảnh Việt Nam thực ra không có gì khác hơn là cụ thể hóa chính những gì đã được miêu tả trong Luật Lao động, nhưng cụ thể và chi tiết hóa tới những điểm nhỏ nhất. Chẳng hạn, nhà máy phải đảm bảo trả đủ tiền cho nhân viên của mình. Thay vì tận dụng miễn phí 5 phút làm thêm của người lao động sau 8 giờ làm việc chính thức thì họ bắt buộc phải trả thêm tiền công cho 5 phút làm thêm đó". Vấn đề là luật không được đảm bảo thực thi, do chủ doanh nghiệp cố tình vi phạm, hoặc do không hiểu hết luật.
Ví dụ rất đơn giản là việc giữ bằng cấp gốc của nhân viên. Tuân thủ trách nhiệm xã hội có một yêu cầu rất quan trọng là "không cưỡng bức lao động". Giữ bằng cấp gốc là một trong những dấu hiệu nghiêm trọng sẽ bị quy kết ngay là có "cưỡng bức lao động". Còn theo anh Đặng Thanh Tuấn, các vấn đề thường bị kiểm toán xã hội phát hiện ở Việt Nam chủ yếu liên quan tới lao động trẻ em, an toàn lao động, chế độ lương thưởng cho người lao động. Anh Tuấn nói, Luật Lao động có quy định rõ ràng độ tuổi của người lao động, nhưng một số nhà máy vẫn vi phạm do… không hiểu cách tính tuổi. Họ chỉ tính theo năm hoặc cùng lắm là tháng chứ chưa tính tới ngày theo thông lệ quốc tế.
Chuyện an toàn lao động thì còn nhiều vấn đề để bàn. Nhiều khi nhà máy chỉ cung cấp cho công nhân trang thiết bị lao động mà không nghiêm khắc yêu cầu và duy trì việc họ sử dụng trang thiết bị đó. Các biện pháp đôi khi rất nửa vời: Bọc răng cưa, bánh đà nhưng không bọc hết, hậu quả là đã có không ít trường hợp nhân viên nữ bị cuốn tóc vào máy, gây tử thương.
Vệ sinh môi trường: Đâu chỉ có Vedan, Miwon sai phạm
Khác với Luật Lao động được các chuyên gia đánh giá là “tiến bộ, bảo vệ quyền lợi của người lao động”, các luật liên quan đến môi trường ở ta “không may” là còn giản đơn đến mức sơ sài. Ông Nguyễn Đình Hòe - Hội bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam - từng phát biểu: "Khung hình phạt của chúng ta còn quá nhẹ, quá mềm dẻo, chưa phản ánh đúng mức độ gây ô nhiễm của doanh nghiệp nói chung… Luật Bảo vệ Môi trường của chúng ta vẫn còn sơ sài, đơn giản, không để ý đến mức độ tàn phá môi trường của doanh nghiệp, chưa theo kịp tốc độ phát triển kinh tế và hội nhập quốc tế".
Luật Lao động "khá chặt chẽ" mà còn bị vi phạm nhiều đến thế, thử hỏi Luật Môi trường chưa chặt chẽ thì còn bị lợi dụng tới đâu? Từng tham gia đánh giá tuân thủ trách nhiệm xã hội ở nhiều nhà máy gỗ, anh Đặng Thanh Tuấn cho biết: "Ô nhiễm tới mức đáng sợ. Bụi gỗ, bụi bào bay mù mịt. Bản thân người làm trong nhà máy hít phải chưa đủ, nhà máy còn làm khổ cả người dân xung quanh nữa". Những ngành bị liệt vào dạng "nguy cơ cao", theo anh Tuấn, là gỗ, da giày, may mặc, thủ công mỹ nghệ… Chẳng hạn ngành thủ công mỹ nghệ sử dụng lao động thủ công và gắn chặt với sản xuất quy mô gia đình, làng xã.
"Chúng ta từng biết đến nạn ô nhiễm ở làng gốm Bát Tràng. Sản xuất nhỏ, nằm ngay khu dân cư, phép vua thua lệ làng. Rất nhiều vấn đề nhức nhối xoay quanh tình trạng ô nhiễm môi trường và sử dụng lao động trẻ em ở đây". Các chuyên gia kiểm toán xã hội còn nhận định: Trong bối cảnh kinh tế hiện nay, nhiều ngành nghề có nguy cơ bị giảm lợi nhuận. Để duy trì mức lãi cao, chắc chắn các công ty sẽ ép chi phí bằng mọi cách, mà cách phổ biến nhất là đánh vào túi tiền của người lao động - lương nhân viên. Hoặc cắt giảm chi phí bảo vệ môi trường, từ đó tiến tới tàn phá môi trường, vì lợi nhuận.
Ánh sáng trong cơn khủng hoảng
Sau khi sự cố Vedan, Miwon được phát giác, một làn sóng tẩy chay đã nổi lên, mở đầu với những lời kêu gọi trên mạng Internet. Tại Hà Nội, hầu hết các siêu thị lớn như Intimex, Fivimart, Big C không còn bán bột ngọt Vedan. Các siêu thị tại TP.HCM, như Big C, Saigon Co.op, Maxi Mart... cũng ngừng phân phối sản phẩm này. Báo chí tiếp tục đưa tin, và người tiêu dùng vẫn rất quan tâm. Từ những sự cố Vedan, Miwon, Hào Dương, Highland Coffee… có thể thấy, cộng đồng người tiêu dùng Việt Nam đang bắt đầu ý thức hơn về các vấn đề liên quan đến môi trường, hay nói rộng ra là liên quan đến trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp. Đây chính là thời điểm để nghề kiểm toán xã hội phát huy vai trò. Khi các công ty lớn ở Việt Nam (mà trước hết là các doanh nghiệp có FDI) đã phải quan tâm đến trách nhiệm xã hội hơn, khi người tiêu dùng đã có ý thức hơn nhờ sự hỗ trợ của bùng nổ thông tin trên Internet…, thì những nhân viên kiểm toán xã hội sẽ được thuê nhiều hơn.
"Nếu thấy dấu hiệu gây ô nhiễm, người dân hãy gọi cho cảnh sát môi trường. Hãy gọi cho chúng tôi. Và hãy gọi cho phóng viên, nhà báo" - anh Đặng Thanh Tuấn nói. "Ý thức của người tiêu dùng, một hệ thống pháp luật chặt chẽ, cả hai điều kiện này có được đáp ứng hay không là nhờ vào một hệ thống giám sát và cảnh báo, mà đại diện là những nhà báo luôn tìm kiếm thông tin và phát hiện các vấn đề từ khi mới manh nha hình thành".
